Berre tre norsk-keltiske
Steinkrossen ved Lo-kyrkja er ein av kring 60 liknande kross i Norge frå tidleg mellomalder, dei aller fleste lokaliserte til Vestlandet. Krossen er 2,07 m høg og kring 12 cm tjukk. Armane er ikkje like lange, den eine ca. 54 cm, den andre ca. 62. Det sirkelrunde holet er ca. 10 cm i tverrmål. Kvar armhole er halvsirkelforma.
Biskop Fritjov Birkeli publiserte eit forskingsarbeid om desse steinkrossane i 1972. Han opererer med ei norsk-keltisk gruppe som er kjenneteikna ved rette armar og runde armholer, t.d. krossen i Loen, den eine av dei to krossane i Eivindvik og Grindheim-krossen i Etne.
Ei anna gruppe er den norsk-angliske som er kjenneteikna av runde former i kroppen og armane, som den andre krossen i Eivindvik er eit døme på. Mykje av steinkrossmaterialet fell ikkje eintydig inn i desse to gruppene. Steinkrossen på Rygg i Gloppen er til dømes spesiell på den måten at han både viser slektskap med den keltiske typen og den angliske.
Typenemningane indikerer at opphavet til steinkrossane på Vestlandet er å finna på dei britiske øyane. Kjerneområda for den keltiske typen er Irland og Skottland. Krossar førekjem frittståande, men for det meste utforma på steinflater (cross slabs).
Tradisjon og flytting
Kvifor vart steinkrossane reiste og kva funksjon hadde dei? Ei forklaring går ut på at dei vart sette opp for å markera kristne samlingsstader i misjonstida, perioden 975-1050, og at dei hadde ein mellombels funksjon i påvente av kyrkjer. Ordtaket "han går korkje til kross eller kyrkje", brukt langt opp mot vår tid, vert teke til inntekt for ei slik forklaring.
Etter tradisjonen stod Loen-krossen opphavleg i Korsvika nedmed sjøen til han vart flytta opp til kyrkja tidleg på 1700-talet. Det var då eksisplass på Loøyra og ein av offiserane skal ha flytta krossen opp på kyrkjegarden og sett han på grava til ein son som omkom i ei ulukke.
At krossen er skøytt med solide jernstykke har òg si tradisjons-forklaring. Fyrst på 1800-talet stod kyrkjetårnet noko på skakke, og for å retta det opp, heiste dei steinkrossen opp for å beinka det. Reparatørane var uheldige, toget slitna og krossen brotna i to. Eit bilete frå om lag 1890 viser ein mykje lågare kross enn no. Ved ei kyrkjegardsvøle i 1903 skøytte smeden Jens Helset dei to delane saman med solide jernbeslag.
På vers
Leif Arnold Loen har skrive om Loen-steinkrossen på vers. Diktet ber i seg ein del av tradisjonen rundt steinen og uttrykkjer ei levande kristentru hjå forfattaren. Fyrste og siste verset lyder slik:
Ein steinkross stend på kyrkjegard
med smeda jarn på sida;
han fyrste samlingsmerket var
åt kristne før i tida
med sine born dei kom til kross
og der i bøner knælte.
Før var det dei, no er det oss
som bøneordi mælte.
Kopi av Loen-krossen til Amerika
I 1954 tok den norsk-amerikanske presten Bent Hoffrenning til orde for å få laga ein kopi av steinkrossen ved Loen-kyrkja og senda til Amerika. To år seinare vart krossen reist ved Luther Seminary i St. Paul, Minnesota. Seinare er laga ein kopi av St. Paul-kopien; oppsett i Fargo, North Dakota.
