Feittmangel

Første verdenskrig starta i 1914. Sjølv om Norge offisielt var nøytralt fikk vi føle virkningane av den, særlig når det gjaldt forsyninger av viktige råstoff. Feitt-mangelen vart etter kvart merkbar. Dei norske fangstselskapa som fanga kval på den sydlige halvkule, opererte i britiske soner. Britene forlangte etter kvart at alle produkt fanga i deira soner skulle tilfalle dei sjølve.

Kvalfangst på norskekysten

På grunnlag av dette tok staten hausten 1917 ei rekke skritt til iverksettelse av kvalfangst på Norges kyst. Ved kongelig resolusjon av 23. november 1917 vart Provianterings-departementet bemyndiga til straks å iverksette kvalfangst for statens regning. Statens Hvalfangstkontor vart oppretta i desember 1917 og Vågane var 1 av 6 kvalstasjoner som staten etablerte langs norskekysten.

Avtale om grunn

Vågane ligg like nordaust for Smørhamn på Bremangerlandet. I desember 1917 vart det inngått avtale mellom staten og bruk 2 og 5 (Gnr.33) i Vågane, om utleige av delar av strandlinja for 600 kroner i året for å opprette kvalstasjon.

Bygging av kvalstasjonen

På vårparten i 1918 starta arbeidet med å bygge kvalstasjonen i Vågane. I ein artikkel i Norsk Hvalfangst-tidende i april/mai 1918 står det:

«Stationen i Bremanger er ikke helt færdig, først i juni kan fangstbaatene begynde. Paa anlægget arbeider 50 mann, 3 barakker er oppført, maskinhuset er i sin vorden og en del maskiner montert. Saa blir der kokeri, foruten til oljen ogsaa for kjøttet og benene, benmølle og guanofabrik.

Den store flenseplan 40 x 25 m er heller ikke færdig. Der opsættes 9 preskjeler og 6 aapne kokekar. 2500 tomme tranfat er allerede frembragt for i sin tid at fyldes. Tomten som ligger paa Vaagene ca 6 km østenfor Kalvaag, er erhvervet av staten for en avgift av 600 kr. pr. aar».

Om arbeidsforholda

Anleggsarbeidet og drifta gav arbeid til mange. Ikkje alle var like begeistra. I ein artikkel i avisa Daggry (Socialdemokratisk organ for Horten og omegn) 14. mai 1918 står det om arbeidsforholda:

«Jarlsbergarbeidere uttaler sig om forholdene ved anlægget i Vaage, Bremanger.

«Arbeidet» i Bergen hadde forleden besøk av et par arbeidere, som kom fra statens hvalfangerstation paa Vaagene i Bremanger. De bad om at sætte ind en meddelelse i avisen om forholdene der oppe, saa arbeiderne ikke skulde bli lokket dit paa falske forutsætninger, saaledes som tilfældet hadde været med dem og en hel del andre arbeidere.

De fortalte at de var fra Jarlsbergkanten og hyret gjennem Grams hyrekontor i Tønsberg. I kontrakten stod at de skulde ha 150 kroner maaneden i fast løn og 5 maal god og forsvarlig kost om dagen. Dessuten skulde de ha 10 øre av hvert fat tran og 3 øre av hver sæk guano som blev produsert. Ved engagementet blev de forespeilet at betingelserne var saa og saa gode, idet der allerede var fanget 24 hval, saa alt tegnet til at fortjenesten skulde bli bra.

Da de kom ditop, viste det sig imidlertid at stationen endnu ikke var halvfærdig, og at der vilde gaa baade uker og maaneder før produktionen kunde komme i gang. De stillet da krav om at faa høiere løn saalænge, men dette blev blankt avvist.

Kostholdet var heller ikke efter overenskomsten. I stedet for de lovede 5 maal [måltid] «god og forsvarlig kost» fik de paa en 10 timers arbeidsdag 3 maal, hovedsakelig bestaaende av fiskeboller, uten poteter til. Til middag fik de dog 3 poteter.

Nogen spisebarakke findes ikke. Arbeiderene maa derfor spise i samme rum som de ligger. Brødrationen, 2 brød, faar de utdelt en gang om uken, men noget sted til at opbevare brødet har det ikke, saa brødet maa gjemmes i køierne.

Forholdene med vaskerummet var ogsaa meget utilfredsstillende. Ret utenfor dette tømmes nemlig alt avfaldet fra carbidlampene, og arbeiderene kvir sig formelig for at benytte rummet, da den mindste fugtighet frembringer en rædselsfuld stank.

Hvad arbeidsforholdene for øvrig angik, var der ogsaa meget at klage over. Arbeidslederen, en forhenværende hvalskytter Foyn, tilhører nemlig den type som støtt og stadig trakasserer og hundser arbeiderne. Da de ikke ved høflige henstillinger kunde faa de paaklagede forhold forandret, nedla de, 30 mand i alt, arbeidet. Dette resulterte imidlertid i at samtlige streikende blev avskediget og nu er reist fra stedet.

Da det er grund til at tro at Foyn vil forsøke at hverve andre folk i stedet, henstiller arbeiderne til partibladene at opta denne meddelelse, saa arbeiderne vet hvad de gaar til, hvis de lar sig engagere.»

Kvalbåtar

Kvalstasjonen i Vågane var i full drift frå juni 1918, med produksjon av feitt og olje. Etter kvart vart det også produsert beinmjøl. Stasjonen hadde 3 kvalbåtar, «Hekla I», «Hekla II», og «Whangarei». Sistnevnte var (i 1917) eigd av A/S The Fremantle Whaling Co. Ltd. i Larvik. Administrasjonen, fagfolka og tenestemenn, var alle henta frå Tønsberg og Sandefjord distriktet, mens vanlege arbeidarar vart henta frå lokalmiljøet [nokre også frå Vestfold, sjå ovanfor].

Nedlegging og avvikling

Etter sesongen 1919 begynte staten å avvikle sin fangstbedrift. Stasjonen i Vågane blei nedlagt i 1919 ifølge Norsk Hvalfangst-tidende nr. 8, 1919, og vart selt i mai 1920 til eit konsortium i Tønsberg for 150 000,-.

Søknad om ny kvalstasjon i Vågane

I 1926 søkte kaptein Erling Kvamsøy frå Bergen om å få skipa ny kvalfangerstasjon i Vågane. I ein artikkel i avisa Firda Folkeblad (Florø), 24 juni 1927, står det:

«Sunnfjord skal faa seg ein kvalfangarstasjon
I fjor ein gong søkte kaptein Erling Kvamsøy Bergen um aa faa skipa kvalfangarstasjon i Bremanger. Fylkesfiskarlaget og heradsstyret raadde til og no hev saki vore fyre ogso i fylkestinget. Der fekk det ogso samrøystes tilraading so ein kan no sikkert gaa ut ifraa at det vert gjeve konsesjon til dette tiltaket.

Kvalfangarstasjonen vert i Vaagane og det er hr. Kvamsøy si meining aa driva med leigde baatar fyrebils. Med tvo kvalbaatar reknar ein aa faa ca 100 kval som skulde gjeva 5000 fat olje til eit verde av kr. 430 000. Kjøt og guano skulde gjeva kr. 132 800. Utleggi ved stasjonen er sette til kr. 440 000. Kapitalen er sett til minst 300 000 mest 400 000. Av dette er 25 000 sikra fyreaat og resten er tanken skal leggjast til offentleg teikning.

Under krigen var det mykje arbeid i Vaagane. Daa hadde staten stasjon der og det gav arbeid og pengar til mange mann. Det er rikt med kval utanfyre og stutt utsigling. Kvalbaatane fraa Blomvaag ligg soleis utanfyre her og tek kvalen nesten heile fangstidi».

Erling Kvamsøy fekk ikkje konsesjon til ny kvalstasjon i Vågane. I referatsak i Bremanger heradstyre 5 november 1927 står det: «Melding fraa departementet at hr. Kvamsøy ikkje hev fenge konsesjon paa kvalstasjon i Vaagane i Bremanger»