Vi finn ganske mange stadnamn i fylket vårt som er knytt til jonsokfeiring. Dette er ein urgammal tradisjon som framleis er levande, sjølv om bakgrunnen for denne bålbrenninga er uklår for dei fleste. I Nordfjord heiter bålet frå gammalt «briseld», «brise» eller «brising». Verbet «å brise» = lyse, flamme, gnistre.
Briseldeberget og Brisinghaugen
Briseldeberget (Faleide), Briseldehogen (på 5 gardar i Stryn), Briseldeflata (Flora, Bremanger), Briseldesteinen Bremanger, Gloppen) og Briseldesvadet (Frøholm i Stryn). I Selje finn vi Brisinghammaren og Brisinghaugen. Verbet «å brise» = lyse, flamme, gnistre. Plasseringa av desse stadene fortel oss at jonsokbåla helst vart tende på ein haug, eit svad, ein stein eller høgt i fjellet i tidlegare tider (jf. Astrup), ikkje ved vatnet eller fjorden, som er vanleg i dag. Kanskje fordi vi i våre dagar har meir fokus på brannfaren.
Vokeld-namn i Sogn
I Sogn sa dei tidlegare sjeldan «briseld» eller «priseld», vi finn knapt nok belegg for at ordet er brukt i stadnamna der. Derimot brukte dei nemninga «vokeld». Det er registrert ca. 30 slike namn i bygdene langs fjorden, av dei nemner eg: Vokeldahaug (Leikanger, sjå kartfesting nedst i artikkelen), Vokeldeknubben (Luster), Vokeldesteinen (Vik) og Vokeldsvaet (Sogndal). Om Vokeldehaugen i Luster står det at dei brende bål, særleg ved Larsok (10.aug.) «Vok-» kjem av «vaka» = halde seg vaken, som er både substantiv og verb. «Vokeld» kunne bety jonsokbål, men hadde og ei anna tyding: eit bål på ein kvilestad om natta. Vi finn slike vokeld-namn ved støylane og ute i marka, truleg hadde dei og som funksjon å skremme bjørn og andre udyr – og såleis vakte på husdyra. Kanskje var ein del vokeld-plassar rundt omkring i bygdene gamle vetestader. Bålplassen var gjerne sin stein eller liten stein-varde i midten, og ein ring av steinar rundt.
Jonsok og sankthans
Det mest brukte namnet i dag er jonsokbål. Jonsok (Sankthans, Jonsvoka el. Jonsmesse) har namnet sitt etter Johannes døyparen, som vart fødd ca. seks månader før Jesus (24.juni – 24.des.), og er ein katolsk minnedag. Jon er kortform for Johannes. Datoen er 24.juni, men vi feirar kvelden før, jonsokaftan, slik som julaftan. Sankthans er den danske forma for Sankt Johannes. Feiringa var nok opphavleg ei gammal, heidensk feiring av solsnu og midtsommar, ein fruktbarheitsfest. Astrup prøvar å få fram dette, i desse måleria finn vi ofte både spelemenn, erotikk, alkohol, kjærastepar og til og med gravide kvinner. I tradisjonen vart det sagt at denne natta kunne jenter få sjå sin tilkomande i draumen viss dei la sju forskjellige slag blomster under hovudputa. Sankthans-dogg og jonsokgras var særleg gunstig for dyra. Naturkrafta, elden, var symbol på fruktbarheit og fornying av liv. Men dei mystiske naturkreftene kunne og vere farlege. Astrup såg den urgamle mystikken i denne tradisjonen. Dette er det nok ikkje mange som veit eller tenkjer på i dag.
Jonsokfeiring over heile Europa
Jonsokfeiringa er utbreidd over heile Nord-Europa: Danmark (Sankthans), Sverige (Midtsommar), Finland (Juhannus), Færøyane (Joansøka), Island (Jonsmessa, Jonsvaka), Estland (Jaanipäev), Latvia (Ligo, Jani), Litauen (Jonines), Tyskland (Johannisnacht og Johannistag). I Danmark var det også vanleg å brenne papirhekser på sankthansbålet, som symbol på at vonde ånder skulle haldast vekke. Den har no utvikla seg til ein folkeleg, ikkje-religiøs fest, men historia kan fortelje at det tidlegare var mykje spel, dans og drukkenskap denne dagen. Frå 1500-tallet prøvde styresmaktene og kyrkja å ta knekken på denne umoralske feiringa, utan å lukkast.
Det er registrert 27 stadnamn med «jonsok-» i fylket vårt. Nesten alle av desse er sjølvsagt namn på plassar med jonsokfeiring: Jonsokbryggja (Hornindal), Jonsoksteinen (Naustdal, Balestrand), Jonsoksvadet (Stryn), Jonsokflata (Flora) og Jonsokvokelden (Lærdal).
Men når det gjeld opphavet til namnet, er det tre namn som skil seg ut: Jonsokgrova (Loen) tek først til å renne når snøsmeltinga startar. I Jonsokbakken (Balestrand) skar dei blom i tida rundt jonsok, og den svære Jonsoksteinen i Fjærland i same kommune kom rullande ned ein jonsokdag.
