Steinen
Minnesteinen i Henjadalen er ein firkanta (prismeforma), utsprengd granittstein. Han er vel 1 meter høg, kring 45 cm brei og 35 cm tjukk. På framsida er innhogge Arbeidstenesta sitt merke - ein sirkel med spade og bokstavane AT -, og årstala 1943 - 44. Dette kulturminnet er uvanleg ved at det truleg er den einaste minnesteinen i fylket etter Arbeidstenesta i krigsåra 1940-1945.
Arbeidstenesta
Opphavet til Arbeidstenesta finn me i Tyskland tidleg på 1900-talet. Den ideologiske tanken bak tenesta var at byungdom gjennom eit fast organisert leirliv skulle få høve til å vera med i landbruksarbeid, - rydda og planta skog, bryta stein, grava grøfter, byggja jordbruksvegar, o.l. I Noreg var det NS-organisasjonen Nasjonal Ungdomsfylking som var fyrst ute med å skipa praktisk arbeidsteneste, ein leir utanfor Trondheim i 1934. Praktisk arbeidsteneste blei sett på som ei samfunnsnyttig ordning av folk langt ut over NS (Nasjonal Samling) sine rekkjer. Straks etter krigsutbrotet 9.4.1940 fremja Administrasjonsrådet arbeidsteneste som eit heilt upolitisk føretak for å tilføra jord- og skogbruket arbeidskraft.
Militært preg
Ved nazi-nyordninga og Quislingministeriet frå 25.9.1940, vart Arbeidstenesta førd vidare, først på frivilleg basis, men seinare ved tvungen utskriving. Dei aller fleste menige mannskapa hadde inga tilknytning til NS-rørsla. Heile ordninga fekk eit militært preg i organisasjon, utskriving av mannskap og øvingsopplegg, men likevel med den skilnaden at dei utskrivne mannskapa nytta spade i staden for gevær og dreiv med vegbygging, skogshogst o.l. i staden for krigsøvingar. Det var og ei arbeidsteneste-ordning for kvinner. Den hadde eit kornaks i symbolet sitt i staden for spade.
AT i Sogn og Fjordane
Organisatorisk låg Sogn og Fjordane under 4. distrikt saman med Bergen og Hordaland. Leiinga hadde sete i Bergen. Arbeidstenesta blei aldri stor i Sogn og Fjordane. Ho kom seint i gang og berre få stader. Utanom Leikanger, var det AT-leirar i Vik, Eid, Bremanger og Aurland.
AT i Leikanger
Arbeidstenesta heldt to arbeidsleirar i Leikanger, den eine i 1943 frå 28.05 til 14.11, den andre i 1944 frå 19.05 til 14.11. Begge leirane skulle ha ein styrke på 90 mann. Styrken vart innkvartert i ungdomshuset Leikvang på Hermansverk og i fleire hus på Henjum. Mannskap frå bygda måtte bu i lag med dei andre. Befalet budde for seg. Ved ungdomshuset vart det halde vakt døgnet rundt. Vakta stod i skilderhus, "væpna med" blankpussa ekserserspade.
Vegbygging hovudoppgåve
Hovudoppgåva til begge leirane i Leikanger var å byggja veg i Henjadalen, frå Røysum til Flya-stølen. Grunngjevinga for å byggja nett denne vegen var dei store mengdene fyringsved ein kunne ta fram. Heile prosjektet blei finansiert gjennom fleire stønadsordningar over statsbudsjettet. Utanom vegarbeidet i Henjadalen hadde AT-mannskap på Leikanger nokre andre gjeremål. Dei planta gran i Grindsdalen, tok fram ved, og rydda opp etter eit snøskred på Bakka i Nærøyfjorden.
