Smør frå sauemjølk
Kumjølk var vanlegaste råvaren for smør, men det var ikkje berre kumjølk som vart brukt i Sogn og Fjordane. Både geitemjølk og sauemjølk vart kinna til smør tidlegare. For å kunne lage smør, hadde dei først mjølk opp i store treaskar (smørask, mjølkering), som var grunne og vide. Slik stod mjølka ei tid, to til fire dagar, til den surna fløyten skilte seg ut og la seg øvst. Fløyten vart no tatt av og samla i eigne behaldarar, som vart sett til sides for kinning. Sur fløyte vart vanlegvis kalla rømme. Den skumma mjølka vart brukt som råvare til andre produkt.
Å kinne smør
Kinning var ei av dei viktigaste arbeidsoppgåvane til kvinnfolka. Rømma vart helt opp i kinna, og prinsippet var å halde den i rørsle slik at det vart smør av det. I bilettekstane til kinnene er dette nærare forklart. Var kvaliteten god på rømma og temperaturen passeleg, kunne «smøret kome» etter så kort tid som 10-15 minutt. Var kvaliteten dårleg, kunne det ta timar. Dei som var vande med kinning, høyrde og kjende med ein gong at smøret kom. Det kom ein annan låt og smøret hadde ei anna tyngd. Etter kinning hadde ein to produkt; smøret og restavfalle, saup (kinnemjølk, skjør), som var tyntflytande.
Etterarbeidet med smøret
Smøret vart tatt ut av kinna og knadd i eit trau for å få ut saupet. Dei vaska og elta smøret i trauet. Det var viktig å få ut alt saupet, elles kunne smøret surne. Smøret vart så salta. Saltinga gjorde at smøret heldt seg lenger. Det salta smøret vart lagt ned i trekjerald med lok. Det smøret som skulle vare til utover vinteren vart sterkast salta for ikkje å harskne. Saup vart gjerne brukt som tørstedrikk, kanskje blanda ut med vatn, eller som væske i graut, suppe og i bakst.
«Fjellsmør»
Det var vanleg at det vart dårleg med mjølk utover vinteren. Sjølv det beste vintersmøret var gjerne nærast fargelaust. Sommarsmør var bra, det hadde ein fin, gul farge, men smør frå støylen var aller best. Dei gode fjellbeita om sommaren gav mykje mjølk og mjølkeprodukt, så støylsdrifta var viktig. Det var nok også helst i frå seterdrifta det vart smør og ost til vinterforsyning. Sjå bilete frå 1920-30-talet frå kinning på støylen, Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane si fotosamling: FAKf-100217.157579.
Det verdfulle smøret
Smøret var det mjølkeproduktet som var høgast akta, både som mat og som handelsvare.
Det var ikkje nytta smør kvar dag overalt, og du fekk ikkje ete så mykje du ville. Smøret var eit viktig betalingsmiddel, og mange hadde knapt råd til å ete av det sjølve, ettersom det kunne gje hard valuta. Til kvardags vart gjerne smolt og talg (feitt frå dyr) nytta i staden for smør. Sjølv om folk på dei fleste område var sjølvberga med mat og kle, trengte dei pengar ved mange høve.
Smør som julegodt
Til kvardags var smør for mange meir unnataket enn regelen, og i alle høve i særs små porsjonar. Men til fest og høgtid som bryllaup og jul, vart smør servert som ein av godsakane. Då vart smøret laga i stand og presentert på ulike vis: Frå Nordfjord veit vi til dømes at beger med stett vart brukt til å ha smør i. Begera vart kalla «smørkule», dei er av tre og liknar i forma på raudvinsglas. Borna fekk kvar si «smørkule» full med smør til jul. Så var det å spare på smøret lengst mogeleg, gjerne i fleire veker, for når det vart tomt vart det fylt med «smolt» (feitt). Smolt var det ikkje alle born som likte.
Smør i bryllaup
I heftet «Matoppskrifter frå eldre tid i Indre Nordfjord», kan vi lese at i gjestebod som bryllaup og gravferd var heile grenda bedde. Gjestane skulle, saman med mykje anna gjestebodsmat, ha med seg ei stor skål smør eller smørstaup. Det finaste var å ha smørkanne med utkreta lok, altså med skåre mønster på innsida av loket. Det var viktig å legge smøret slik oppi smørkanna, at når ein lyfte opp loket såg ein det utskorne mønsteret på smøret. Det var heller ikkje tilfeldig kvar smøret vart plassert på bordet, for det var ei ære å få smøret lengst framme på «høgebordet».
Meieridrift
Mellom 1890 og 1910 byrja meieridrift å bli etablert i Nordfjord. Det første meieriet kom til Breim, i 1876. Der vart det produsert smør og nøkkelost. Det dukka opp mange småmeieri i denne tida. Med meieridrift byrja ei ny tid, og det vart etterkvart slutt på at smøret vart tilverka heime hjå dei som hadde mjølkedyr. Men det er ei anna historie.
