Elen Loftesnes (1905-1979) var fotograf i Sogndal frå 1930 og til omlag 1962. Ho er ein av få kvinnelege fotografar frå Sogn og Fjordane som det er bevart arkiv etter, og var også i ein periode den einaste yrkesfotografen i Sogndal og omland.
På kyrkjegarden ved Førde kyrkje i Sunnfjord kan kyrkjegardsvandrarar sjå eit gravminne over sokneprest Søren Hjelm Friis og «hustru» Charlotte Lovise Cammermeyer. «I deres ægteskab skjænkede Gud dem 11 børn, 5 sønner og 6 døttre.» Ein av sønene var Jens Andreas Friis; professor i samisk og kvensk, vitskapsmann og forfattar, friluftsmann, jeger og fiskar.
Eng-minnesteinen står i Kornbergparken, eit kort stykke oppom Volda kyrkje. Steinen vart reist år 1923 attmed Volda sanitetslag sin tuberkuloseheim Vonheim lenger ute i bygda, men flytta år 2017 etter at eigedomen vart seld. Ekteparet Eng budde i Volda i åra 1892 - 1917. Wilhelmine Eng arbeidde iherdig for sanitetssaka/betre helsestell. Oskar Eng var distriktslege. Han var fødd i Vadsø, voks opp i Sogndal, «og rekna seg alltid for sogning».
Geraldine Helene Fredrikke Krog Paasch (1851-1922), også kjent som Dina Krog, var i 1901 den første kvinna i Luster sitt kommunestyre. Ho kom frå presteslekt og ein familie med stort samfunnsengasjement. Dina var født i Fana i Bergen, men gifta seg med Einar Paasche og flytta til Luster og seinare Sarpsborg.
Bolette Christine Pavels Larsen (1847-1904) var fødd inn i ein embetsmannsfamilie i Sogndal. Bolette var forfattar, omsetjar og litteraturkritikar i Bergens Tidende, og ho var ein sentral aktør i det litterære feltet frå 1880-åra til over hundreårsskiftet. Ho var den første forfattaren med utgjevingar på sognedialekt og soleis på landsmål i fylket. Ho gav også ut bøker på riksmål.
Malla Moe (1863-1953) frå Hafslo var ei av dei mange kvinnene som braut ut av det tradisjonelle kjønnsrollemønsteret gjennom livet som misjonær i ei tid der det var få kvinner.
Synnøve Finden, opphavskvinna bak osten med same namn, kom frå Finnafjorden i Vik. Som 17 åring reiste ho på meieriskule i Stavanger, og i 1928 starta ho og sambuar Pernille ostefabrikk i Oslo.
Malene Sandved var den første styraren ved husmorskulen i Stryn. Ho var føregangskvinne for eit godt og sunt kosthald i heimen, og heldt mange frukt- og grønsakskurs omkring i fylket.
Randi Marie Blehr, f. Nilsen, (1851-1928) var ein av dei store kvinnesakspionerane i Noreg. Ho arbeidde også for målsaka, husfliden, unionsoppløysinga og fredssaka. Randi Blehr knyter tydelege band mellom fylket vårt og den nasjonale kvinnerørsla i tiåra rundt 1900.
Audhild Viken (1915-2000) ville ta vare på det tradisjonelle i ei tid då mange vende ryggen til dei norske husflidstradisjonane. Etter kvart organiserte ho ei stort nettverk av medarbeidarar og utvikla eit salsapparat gjennom Audhild Vikens Vevstove, den største turisthandelsverksemda i Noreg.
Erna Osland (f.1951) kjem frå Høyanger og har skrive om lag 40 bøker sidan debutboka «Natteramnen» kom i 1987. Den tidlegare læraren skriv mest bøker for born og unge, og ho er ikkje redd for å utfordra lesarane sine.
Marte og mannen Nils var dei siste husmennene i Movika. Ein kan sjå husmannsplassen dei budde på ved Sunnfjord museum enda. Rett etter dei vart gifte reiste Marte frå mann og barn til Bergen for å tene pengar som våtamme.
Kristina Skryppen (fødd om lag i år 1600) vedgjekk i 1663 å ha vore på heksesabbat på Hornelen. Saman med fire andre, førte dette til at ho vart brend på bålet.
Laura Sundal Skorpen (1898-1990) var kjend som «Solbakkens mor». Ho var drivkrafta bak etableringa av Solbakken arbeids- og sjukeheim i 1960, den første institusjonen for psykisk utviklingshemma i Sogn og Fjordane.
Margaret Sophia Green Kvikne (1850-1894) var frå England, og dotter av ein prest. I 1888 klatra ho som første kvinne på Store Styggedalstind. Seinare gifta ho seg i Balestrand og vart initiativtakar til St. Olafs kyrkje - Engelskkyrkja.
Felespelar Samuline Seljeset (1804-1872) levde livet sitt i Hornindal og reiste rundt og spelte i bryllaup. Historiane skal ha det til at ho ofte kom ridande på hest med eit barn i bylt om kroppen. Ein kjenner Samuline mest for slåtten «Samulinespringaren».
Nicoline Marie Vonen (1836-1933), kalla Nikka, var ein markant kulturperson i Fjaler og ho sette spor etter seg på mange felt. Ho var ivrig folkeminnesamlar, målkvinne, fjellvandrar, og ho grunnla og dreiv «Pigeinstituttet», ein av dei fremste privatskulane i landet.
Amanda Igland (1917-2002) var ein pioner i arbeidet for kystkulturen og for å tryggje fiskarfamiliane sine kår. Som takk for den store innsatsen fekk ho, som ei av dei få kvinnene frå fylket, Kongens fortenestemedalje i gull i 1987.
Anna Knutsen (1885-1965) var født i Luster, flytta så til Hermansverk og budde heile sitt yrkesaktive liv i Bergen der ho arbeida som lærar. I 1914-1916 begynte ho å interessere seg for sognebunaden. Ho reiste rundt på museum og i sognebygdene for å granska bunaden, og skreiv i fleire blad og bøker om det ho fann.
Jens Larsen Drægeli (1814-1900) var ein gardbrukar frå Aurland som dreiv legeverksemd. Han var sjølv opplærd i behandling og handterte for det meste sår og beinbrot. Det er denne legeverksemda han er kjent for i dag.
Inga Nitter Walaker (1893-1993) var eit organisasjonsmenneske av rang og ho var politisk engasjert i kvinnesaka. Før ho vart hotellvertinne i Luster fekk ho utdanninga si ved Statens lærerinneskole i hustell på Stabekk.
År 1964 ga Anders Skàsheim ut heftet «Noko um det fyrste kjende torskefisket i Finnmark». Forfattaren fortel frå Finnmark, om «folkeliv og næringsliv», og «for det meste etter munnlege kjeldor», det vil seia personar Anders Skàsheim møtte då han eit års tid budde i Hammerfest, frå desember 1921 til oktober 1922. Johannes Gjetmundsen, fødd 1860 på husmannsplassen Lindeflaten i Hafslo, er ein av personane Skàsheim fortel noko om. Artikkelen skøyter på med meir om denne utflyttaren til Finnmark.
Den 9. juli 1852 noterte soknepresten i Ytre Holmedal prestegjeld (frå 1912 Fjaler) ei utflytting: Elling Sørensen Nordal, fødd 8. april 1831, til «Nusefjord i Nordland». Nokså nøyaktig 60 år seinare noterte soknepresten i Buksnes prestegjeld i Lofoten ei innførsle om den same personen: «Kaarmand Elling Sørensen», død 15.03.1912, «bopel»: Berg. Eit langt liv var slutt, og til sine tider hardt; først og fremst bortimot 20 år på Æsholmane, der ingen hadde budd fast før han.
Kva var det som fekk ein ung gut, fødd og oppvaksen på ein litt avsidesliggande gard i Sunnfjord kring siste hundreårskiftet, til å bli fotograf i heimbygda? Det var eit yrkesval som låg milevis unna det andre ungdomar på denne tida kunne tenkje seg. For dei som ikkje hadde ein gard å gå til var både utflytting til Bergen og, ikkje minst, draumen om Amerika meir lokkande, anten som eit høve til å legge seg opp pengar på hardt arbeid nokre år, eller som ein stad å byggje heile framtida si på.
Rangele Lassedotter ( 1620-1707) frå Hyllestad må ha vore kring 80 år då ho i 1700 gjekk opp kyrkjegolvet i Hyllestad for å bli vigd for tredje gong. Brudgommen var om lag 25 år yngre enn den vordande kona si. Dette giftarmålet handlar neppe om kjærleik, men det fortel om kvinneliv og ålmenne trekk ved det gamle bondesamfunnet.
Den 7. oktober 1849 vart 15 år gamle Kornelius Lunde frå Gaular konfirmert. Kornelius var odelsgut på garden Lunde, men var også ein skarp gut med akademiske talent, på god veg mot læraryrket.
I andre halvdel av 1800-talet gjekk det føre seg ei storstila oppblomstring av norsk nasjonalkultur og åndsliv, og i brodden for dette stod den tids "raddisar" - målfolk, venstremenn og Jaabæk sine bondevener. To av dei kom frå Holmedal: Ola Bakke og sonen David Bakke.
Kunstnaren Gunnar S. Gundersen (1922-1983) kom til Høyanger som 6-åring og voks opp her. Han vert rekna som ein av dei viktigaste av dei non-figurative kunstnarane i Noreg.
Magnus Skildheim, fødd 18.07.1932, kjem frå Luster og vart tidleg kjend for sine merkelege evner til å spå vêr og føre langt betre enn meteorologane. Under krigen tok nazistane radioen, så Magnus måtte læra seg dei gamle teikna for værforandring ved å sjå på oppførselen til krøtera og andre ting i naturen. Særleg på stølen i høgfjellet var det viktig å kunne vita litt om vêret i komande dager.
Den eldgamle slekta som hadde sete på halve Hovland med ei landskyld på 45 merker smør, døydde ut på 1790 talet. Knut Larsson Tronvik som var i mågskap på Hovland, tok over. Han var gift med Barbro frå Frivik. Den nye ætta var drivande og flinke folk. Dei hadde to søner, Hans og Daniel. Båe var utifrå kloke karar, og skiftast om å vera lærarar i krinsen.
"Ungdom reiste denne steinen i takksemd for truskapen din mot gode framtak", er innhogge på minnesteinen over Ragnar Melvær på kyrkjegarden i Florø, avduka 13. juni 1920. Melvær fall frå i ung alder, berre 33 år gammal, midt i arbeid for mange "gode framtak": - det frilynde ungdomslagsarbeidet, fråhaldsrørsla, målreisingsarbeidet og skyttarrørsla.
På kyrkjegarden ved Hornindal kyrkje står to minnesteinar over falne i andre verdskrigen. Den eine står til minne om dei tre ungdommane frå Hornindal som sette livet til i krigen. Den andre står på grava til ein av dei, Paul Ytrehorn.
Hans Seip (1881-1945) var fylkesmann i Sogn og Fjordane frå 1929 til han vart avsett av NS-regimet sommaren 1941. Han flytte då til Fjærland. På nyåret 1945 vart han sjuk og døydde 14. mars. Etter eige ynskje vart han gravlagd i Fjærland. I 1949 reiste fylket ein minnestein på grava hans.
Folk i Sogn og Fjordane har heidra minst åtte personar med minnestein for innsats i song- og musikklivet. To minnesteinar står på kyrkjegarden i Holmedal, - den eine på grava til Sigurd Fossen, den andre på grava til Ola Espedal.
Folk i Sogn og Fjordane har heidra minst sju personar med minnestein for innsats i song- og musikklivet. To minnesteinar står på kyrkjegarden i Holmedal, - den eine på grava til lærar og kyrkjesongar Ola Espedal, den andre på grava til Sigurd Fossen.
Franz Schiertz var fødd i Tyskland i 1813. Han vart gift med Karen Sophie Reusch Koren frå Bergen. Ho var 19 år yngre enn han. Schiertz flytte til Norge og slo seg ned i Balestrand. Han var ein nær ven av Fridtjof Nansen og J. C. Dahl. Schiertz teikna fleire kjende bygg i Norge, og han var engasjert i arbeidet med å verna norske stavkyrkjer.
Hans Dahl frå Granvin i Hardanger bygde seg sommarvilla i Balestrand i 1893. Frå 1919 budde han fast i Balestrand året rundt. Dahl måla den vakre vestlandsnaturen, og ofte plasserte han vakre, lyshåra jenter i nasjonaldrakter i bileta sine. Dahl var mykje kjend ute, han var nær ven med den tyske keisaren, og var omtykt i bygda.
Etter mobiliseringa 9. april 1940 reiste mannskap frå heile Sogn og Fjordane til mønstringsstaden Bømoen på Voss. Vel 2000 mann vart frå 19. april overførte austover og var med i stridane i Valdres fram til kapitulasjonen 30. april. Konrad Byrknes var ein av dei som ikkje kom heim att i live. I juli 1945 vart det avduka ein minnestein på grava hans ved Mjømna kyrkje.
Skodespelaren Alfred Maurstad (1896-1967) vart fødd og voks opp på Bryggja i Ytre Nordfjord. Barndomsheimen hans på småbruket Tuftene ligg i skråninga ned mot Maurstadvika. Det er i privat eige og ikkje ope for ålmenta. Arthur Klæboe var på vitjing på Tuftene i 1966 for å laga eit radiointervju med Maurstad.
Olaf Huseby, fødd 1856 i Leikanger, død 1942 i Amerika, gjekk lærarskulen på Stord, men slutta i læraryrket etter tre år. I staden vart han utgjevar og forleggjar, fyrst i Kristiania, seinare i Amerika. Han vart gravlagd på ein kyrkjegard i Michigan. Grava er der enno, men ingen gravstein.
På ein gravstad i Greenwich i London er eit felt for norske graver. Mange av gravene har same type gravstein; dei er alle krigsgraver frå verdskrigen 1939-1945. På ein gravstein står namnet MARTIN FLO.
Steffen Gausemel hadde ei kort skapingstid, men han gjekk inn for kunsten med heile sin hug. Allereie som liten synte Steffen seg å vere ein kreativ kar. "Mor hans trudde for visst at han kom til å bli kunstnar, for han brukte ikkje førebilete frå bøkene, som var vanleg i den tida, men teikna skisser frå det verkelege livet."
Biletveverska Brita Lund var fødd 24. juni 1886 på garden Lund på Grodås i Hornindal. Ho var den eldste av fem sysken. Foreldra var nyrydningsfolk. Dei rydda seg ein fin gard som ligg høgt og fritt med fint utsyn over Hornindalsvatnet og bygda. Her voks Brita opp.
Jon J. Hop var den første frå Solund som miste livet i krigen 1940-1945. Han var mannskap på ein båt på veg for å henta mjøl i Vaksdal. Båten vart kapra av tyskarane og kom under eld av norske styrkar. Jon og fleire andre ombord vart drepne. Etter krigen vart det reist minnestein over Jon J. Hop.
Prosten Niels Griis Alstrup Dahl (1778 - 1852) vert kalla folkeopplysar og patriot. Prestegjerninga hans kjem litt i skuggen av alt han gjorde for å betre kåra i Eivindvik prestegjeld.
David Olai Lund, betre kjend som Filippiner-Lund, vert rekna blant våre største misjonærar. Han såg tidleg vegen han måtte gå og førebudde seg særs grundig til gjerninga. Saman med kona la han ned alle sine krefter i misjonsarbeidet på Filippinane.
Nordre Bergenhus Amt (Sogn og Fjordane fylke) valde tre utsendingar til riksforsamlinga på Eidsvoll i 1814. Dessutan var begge utsendingane frå Det Bergenhusiske Regiment frå Sogn. Alle fem er heidra med minnesmerke. I Solvorn står det ein stasleg jernkross på grava til utsendingen Lars Johannes Irgens.
Dei kalla han Band-Anders eller berre Banden. Anders Hoffrening frå Loen kom til Ørsta i 1870-åra og vart etter kvart fastbuande der. Han var ein av dei små i samfunnet, og han hadde ikkje nære pårørande i heimbygda si. Då han døydde i 1924 var det ingen til å syta for stein på grava, men etter krigen gjekk folk i naboskapet der han budde saman om å setja opp ein minnestein.
Den 23. april 1940 fall Johannes Årseth frå Gaular i nærleiken av huset til Nordsinni Ungdomslag i Nordre Land. Han vart gravlagd ved Nordsinni kyrkje. Ungdomslaget "adopterte" Johannes Årseth. Dei reiste minnestein på grava hans, og hengde opp eit bilete i ungdomshuset. Kvar 17. mai vert det lagt ned krans ved minnesmerket.
Soldat Johan A. Berge frå Oppstryn fall i kampane mot tyske invasjonstyrkar i Valdres 24. april 1940. Han vart gravlagd ved Bruflat kyrkje. Forfattaren Knut Hauge skreiv kort etter diktet Han fall ved Høljerasten bru. I 1941 reiste bygdefolket ein minnestein på grava hans, og det er seinare sett opp andre minnesmerke over dei 5 soldatane som fall i Etnedalen.
Brørne Ragnvald og Arthur Torheim miste livet i andre verdskrigen som følgje av krigshendingar. Begge ligg gravlagde i same grava på kyrkjegarden ved Nord-Vågsøy kyrkje og det står eit vakkert gravminne på grava.
På kyrkjegarden ved Hopperstad stavkyrkje står det eit rikt ornert smijerns-gravminne på grava til prestedottera Inga Houge som døydde berre 16 år gammal. I si tid vart det planta ein ask på grava hennar, eit tre folk omtala som ein "sørgjeask".
"Signe dykkar minne!" står skrive på gravsteinen til Alv og Odd Hove på kyrkjegarden i Feios. Grava er ei krigsgrav. Odd Hove segla under heile krigen 1940-1945 i alliert fart. Han vart sjuk om bord og døydde på sjukehus i Skottland. Urna vart nedsett på kyrkjegarden i heimbygda 6. oktober 1945.
10. april 1940 reiste 23 menn frå Fresvik til Bømoen på Voss for å vera med og forsvara landet mot den tyske okkupasjonsmakta. Hans Elvheim var ein av dei. Han reiste som frivillig. Under kampane i Valdres vart han sjuk og døydde i september same året. Etter krigen reiste bygdefolket ein minnestein på grava hans.
Ved førre århundrekskiftet vart Lars Nilsson Sølvberg (1861-1910) frå Utvik mykje brukt som byggmeister og arkitekt i Nordfjord. Sølvberg bygde mange ulike type bygningar og er kjend for sin bruk av sveitserstilen. Han teikna tre kyrkjer i Nordfjord og restaurerte tre andre.
Jon Fridtun (1867-1914) frå Flogrenda i Stryn døydde berre 47 år gamal. Han var ein føregangsmann i målreisinga i Nordfjord, i den frilynde ungdomsrørsla og fråhaldsrørsla. I 1920 reiste sambygdingar ein minnestein på grava hans.
Sigmund K. Aarnes frå Stryn var bonde og lensmann. Han vart tidleg med i politisk arbeid og hadde ei rekkje verv i kommunen og fylket, og han var stortingsmann i fleire periodar. Han døydde brått 5. november 1912, berre 61 år gammal. Stryn kommune kosta gravferda og heimbygda reiste minnestein på grava hans.
Minnesteinen over soldaten Per Faleide står på grava hans ved Innvik kyrkje. Han var ein av åtte frå Sogn og Fjordane som fall under kampane i Valdres i april 1940. Minnesteinen vart avduka 17. juni 1945. Det vert lagt ned krans kvar 17. mai.
Minnesteinen på grava til Anna Cathrine Schreuder, mor til misjonær Hans Schreuder, står ved Stedje kyrkje. Ideen til å få sett opp denne minnesteinen vart lansert i 1917 på 100-årsdagen for Schreuders fødselsdag. Då var det eit minnestemne på Kjørnes som samla mykje folk. Men det skulle gå meir enn 10 år før ideen vart realisert.
Under krigen 1940-1945 var handelsstyrar og dampskipsekspeditør Olav Rise på Leikanger med i motstandsrørsla. Saman med ni andre vart han arrestert i ein gestaporazzia 4. februar 1945. Han vart torturert til døde i Bergen 15.2 og ikkje funnen før i juli. Den 17. mai 1947 vart det avduka minnestein på grava hans i Leikanger.
Den 11. mars 1943 var Det Bergenske Dampskipsselskab (BDS) sitt skip D/S "Brant County" i konvoi med 59 andre på veg frå Amerika til England. Skipet blei torpedert av ein tysk ubåt og gjekk ned etter kort tid. Ingvald Eggum var ein av dei 24 som miste livet. I 1985 reiste Norske Reserveoffiserers forening minnestein over han.
Den 25. april 1940 var D/S "Kommandøren" på veg inn Sognefjorden med kring 100 mobiliserte som blei sette på land på Leikanger. Straks etter, medan båten låg til kai, gjekk tyske bombefly til åtak. Mannskapet rømde på land og kapteinen vart dødeleg såra av ein bombesplint. Han vart gravlagd på Leikanger kyrkjegard. Grava er ei krigsgrav.
Like innanfor porten til gravstaden Høgereina i Høyanger står gravminnet over frontkjemparen Karl Uno Sundberg. Oskeurna hans vart sett ned 6. mai 1943 under stor deltaking. Grava er freda.
Jon Dyrrdal, fødd 1894, kom frå den einbølte høgdegarden Dyrdal på sørsida av Sognefjorden i Høyanger kommune. Han kom i ung alder til Oslo, reiste på studieferd i Sør-Europa og Midt-Austen, og hadde seinare fleire års opphald i Amerika. I tida 1928-1933 var tilsett som sekretær i Oslo fylkeslag av Noregs Ungdomslag. Dyrrdal døydde hausten 1933 og vart gravlagd i Ortnevik. Fylkeslaget reiste ein minnestein på grava hans.
Halvard Benjamin Trædal frå indre Oppedal fall i kampane i Valdres 26. april 1940. Han vart fyrst gravlagd i Valdres, men vart same hausten flytta heim. Oppedal Ungdomslag tok straks opp tanken om å reisa ein minnestein på grava hans, og våren 1941 vart steinen avduka.
Augustin Bredvik (1868-1952) var lensmann i Gulen i meir enn 40 år. Ein av "dei byggjande menn i Vestlandsbygdene", skreiv "Firda" i eit minneord. Den 15. august 1954 vart det avduka ein minnestein på grava hans ved kyrkja i Eivindvik.
"Brød av Steen og Aand af Striile, Dahl i Eivindvigen tvang." Dette er dei ofte siterte orda av Henrik Wergeland om presten Niels Griis Alstrup Dahl i diktet Eivindvig. Dei vitnar om ein prest som både var oppteken av den materielle sida av menneskelivet og den åndelege. Han døydde i år 1852 og vart gravlagd ved Gulen kyrkje. I 2002 - 150 år seinare - reiste folket i Gulen ein minnestein over Dahl.
Martin Luther Storm, f. 1836, er ein av dei store i landbrukssoga til Sogn og Fjordane. Då fylket la ned landbruksskulen på Mo i 1870, kom Storm inn som forpaktar frå våren 1873 og dreiv skulen til 1907 då fylket på ny tok over. Han døydde hausten 1916 og sommaren 1922 reiste elevar ein minnestein på grava hans på kyrkjegarden i Førde.
Kyrkjelydane i Eid og Stårheim har reist gravminne på to av sokneprestane sine. Den fyrste var Niels Nielsen Dahl, prest i Eid 1852-1854, den andre Arnoldus Johan Løvoll, prest i åra 1925-1945. Minnesteinen på grava til Løvoll vart avduka i september 1947.
Halvard Drægni - "Saftkongen frå Sogn" - var sjølve pioneren i norsk fruktkonservesindustri. Drægni sitt industrieventyr starta med 10 tønner blåbær frå Nordfjord som han ved eit tilfelle kom over. Frå å vere ei binæring i beskjeden målestokk, voks saft- og syltetøyproduksjonen, og allereie på 1910-talet var Drægni-produkta landskjende.
Mensen Ernst, eller Mons Monsen Øyri (1795-1843), var ein husmannsgut frå Fresvik som har vorte kalla løparkongen og den største langdistanseløparen gjennom alle tider.
Olav Hoprekstad (1875-1965) var lærar, forfattar og bygdebokskrivar. Han er ein av dei nynorske dramatikarane som har fått flest stykke oppførte på teater. For vikjene er han godt kjend som redaktøren av bygdebøkene våre.
Kjerstina Vangsnes (1867-1915) vart eit kjent namn i kunstnarkretsar her i landet, på slutten av 1800-talet. Som kunstveverske vart ho oppfatta som eit ubrote bindeledd mellom gamle biletvevtradisjonar og den nye nasjonale vevrenessansen.
Ivar Refsdal (1866-1939) frå Vik i Sogn var ein kjend kartograf, - "en kartograf av Guds nåde", kalla professor Edvard Bull han. Atlasa til Refsdal var einerådande i skulen til midt på 1960-talet.
Anders Nummedal (1867-1944) frå Vik var ein kjend forskar og arkeolog. Det var han som oppdaga Fosna- og Komsakulturen. Han avdekka også fleire steinaldertufter, mellom anna i Sogn.
Isak Refsnæs (1852 - 1928) frå Stadlandet var både landskaps- og portrettmålar. Mest kjend er han likevel som marin-målar og tolkar av den vestnorske kystnaturen og havet.
Kva tid er du fødd, spurde journalisten som intervjua Bernt Tunold i 1934. I 1577, svara Tunold. I 1577, undra journalisten. Det som hende for 3-400 år sidan er meg like nært som det som hende for tretti år sidan, svara Tunold. I går eller for tusen år sidan, kva tyder slikt når ein står over for dei verkelege verdiane i livet, venleiksverdiar og åndsverdiar?
Claus Frimann var både prest og diktar. Gjennom oppveksten sin i Selje lærde han fiskaryrket og sjøen å kjenne, og seinare i livet henta han både inspirasjon i diktinga si og ein stor del av inntektene sine nettopp frå sjøen.
Paul Berstad (1908-1993) var ein framifrå bygdesongar, og i tillegg var han ei viktig kjelde for slåttetradisjonen i ytre Nordfjord.
Anna Stang (1899-1996) er ein fin representant for songtradisjonen i ytre Sunnfjord. Ho hadde eit allsidig repertoar som femnde om både slåttestev, gjetarviser og religiøse folketonar.
Einar Bakkane vaks opp i Solheimsdalen som då høyrde til Naustdal kommune, og fekk si første opplæring på fele i 8-9-årsalderen. Han fekk lære slåttar av Valton Torvik, og var ein flink og etterspurd spelemann.
Nils Furnes hadde sin speletradisjon mest etter farbroren Ola Nos frå Gaular. Seinare var Furnes ein av dei som flytte til Bergen og var med og skipa spelemannslaget Fjellbekken.
Spelemannen Per Støyva (1896-1988) frå Breim tok vare på og levde for musikken, og var det siste bindeleddet mellom den gamle Breimsmusikken og yngre spelemenn i indre Nordfjord. Han var ein av dei beste elevane til "Gamle-Reeden" - storspelemannen Anders Reed.
"Paulsmusikken" er eit omgrep i folkemusikken i Sogn og Fjordane. Denne tittelen skriv seg attende til garden Paulen i Jølster, der ein syskenflokk talde ni; tre jenter og seks gutar. Foreldra heitte Ola Paulen, Jølster og Helga, fødd Mykland i Breim. Musikken hadde ein sentral plass i familien. Alle var svært musikalske og alle brørne spelte fele.
Jon Rosenlid (1891-1974) var frå Fjelli i Nordfjord, men budde mesteparten av tida i Bergen. Han er kjend for drivande dansespel og for mange gode slåttekomposisjonar. Han var ein av dei første som tok i bruk hardingfela i Nordfjord.
Lars Hjellbakk (1889-1976) var gardbrukar, felemakar, treskjerar, spelemann og slåttediktar frå Hornindal. Han har vore den sentrale tradisjonsberaren av folkemusikk i Hornindal den seinare tida.
Anders Reed (1849-1924) var frå Breim og var meisterspelemann på vanleg fele. Han var i si tid den mest nytta spelemann i bryllaup og ved andre høve, og spela i meir enn 300 bryllaup i Nordfjordbygdene.
Anders Viken (1898-1977) var spelemann og komponist frå Jølster, og komponerte kring 500 slåttar. Han fekk òg utvikla ei hardingfele som fekk namnet Idealfela, - ein kombinasjon mellom hardingfele og vanleg fele.
På ein bergknause på øya Hovden vest for Florø står det ei kring 2,5 meter høg steinstøtte til minne om Johan Schumann. Minnesteinen vart reist samstundes med at oskeurna hans vart sett ned her ei tid etter at han døydde i 1911. Kven var han, denne mannen som fekk eit så sereige gravmæle?
Peter Hognestad var biskop i Bjørgvin i åra 1916-1931. Han døydde 2. september 1931 og vart gravlagd i Bergen "Hognestad var folket sin mann", skreiv Fjordabladet i minneordet sitt. "Med si varme og folkelege forkynning på folkemålet [nynorsk] vann han alle hjarto både i bygd og by." I 1933 vart det reist minnestein på grava hans.
"Johanna Haugen av Luster, fødd i Luster 2/6.1908, upteki i skulen [ved] Sogns Barneheim 1/10 - 1917 og utskrivi frå folkeskulen 21. juni 1924. Ho hev tungt næme, [har] arbeidt med bra trott, og vunne seg noko kunnskap i læreemne. På skulen hev ho skikka seg sers vel." Dette var avgangsvitnemålet til Johanna Haugen då ho reiste frå Sogns barneheim i 1924. Kven var ho? Kvifor kom Johanna på barneheim? Korleis gjekk det med henne i livet?
Den 29. juli 1910 omkom ein tysk marineoffiser i Fjærland då han fall utfor fjellet på sørsida av Bøyadalen. Foreldra, herr og fru Christiani frå Berlin, kom til Fjærland i gravferda, og ordna seinare med at det kom opp ein minnestein på grava.
Lars Norevik (1892-1949) var bygdeutviklar i Ortnevik. Han gjekk i gang med båtbyggjeri, han bygde elektrisitetsverk, han heldt yrkesskule, og han teikna og bygde Ortnevik kyrkje.
«Bjørknes var ein allsidig utrusta mann. Han dreiv gardsbruk på Byrknes attåt landhandel. Som unngut slo han seg på målarkunsti og kom i kunstnarlære saman med Mons Breidvik. Gjennom åra har han måla hundrevis av målarstykke.» (Sognevarden).
Vinteren 1906 omkom lensmannen i Luster i ei køyreulukke på vegen mellom Nes og Dale. Han vart gravlagt på den gamle kyrkjegarden attmed Dale kyrkje. I 1907 reiste bygdefolket minnestein på grava hans.
Hilmar Hansen vart arrestert av Gestapo våren 1943. Han døydde i den tyske fangeleiren Vaihingen hausten 1944. Fleire år etter krigen vart han attfunnen. Urna hans vart sett ned på kyrkjegarden i Nordalsfjorden i 1954. "Fall for Noreg" står det på gravsteinen.
Edvin Færøy fall i Valdres 20. april 1940. Han vart fyrst gravlagd i Valdres men seinare flytta heim og gravlagd på kyrkjegarden i Rutledal. Bygda reiste minnestein på grava.
Sommaren 1956 heldt fråhaldsfolket i kommunane Brekke og Gulen stemne i Rutledal. Det var ei særleg høgtid denne stemnedagen. Det vart avduka ein minnestein over Ivar og Andrine Svardal. Svardal skipa eitt av dei første fråhaldslaga i Sogn.
Grava til Romandus Stave er ei av tre krigsgraver på kyrkjegarden ved Leikanger kyrkje på Stadlandet. Romandus Stave segla i utanriksfart då verdskrigen braut ut 3. september 1939. Han omkom i England i november same året.
"Nils Jensen Nesse (..) Fall for Norges sak. Ditt minne skal aldri dø." Desse orda står på ein gravstein på den nedlagde kyrkjegarden på Gåsland, nord på Bømlo. Nesse fall som matros i Den Norske Marine om bord på skøyta "Siglaos". Båten var på veg tilbake til Shetland etter oppdrag på norskekysten då eit tysk fly gjekk til angrep.
Den 3. februar 1940 gjekk D/S "Hop" frå Bergen i ballast til England. Båten kom aldri fram Tre veker seinare hadde Firda Folkeblad ei kort melding med overskrifta "Bergensbåt med 17 mann sakna." Kapteinen var frå Askvoll. Det skulle gå fleire år før kona hans i Askvoll fekk kjennskap til kva som hadde skjedd. Ho måtte finna det ut sjølv.
Den store obeliskforma steinen ved kyrkja i Sogndal står på grava til Henrik og Hanna Krohn. Krohn døydde i 1879 og steinen vart truleg reist tidleg på 1880-talet. Då Hanna Krohn døydde i 1903, vart steinen ein minnestein over begge.
Christian Nicolaisen Astrup, far til kunstmålaren, var prest i Jølster frå 1883 til 1916. Han døydde i 1920 og blei gravlagd ved Ålhus kyrkje. I 1934 blei det reist ein minnestein på grava hans.
Pressemannen og historikaren Albert Joleik (1880 - 1968)vart fødd og voks opp i Florø. Etter eit omflakkande liv m.a. som offiser i Kongo, var han i mange år redaktør for aviser han dreiv sjølv. Først Spegjelen og sidan Fjordaposten, som kom ut i Bergen. Mest kjend i dag er Joleik for sine bygdebøker frå Sunnfjord.
Den 8. mai 1944 arresterte Gestapo den 20 år gamle jenta Gerd Svanhild Håland i Høyanger. Under ein rassia hadde dei funne nokre skjemteviser om tyskarane i dagboka hennar. Ho vart send i fangenskap i Tyskland og kom ikkje heim att. Det var alltid sidan vore eit ope spørsmål kva som skjedde med henne. Etter årelang gransking har Erik Dahlin tru på at han har funne svaret.
Ragnvald S. Heggheim frå Jølster vart drepen då allierte fly bomba Laksvåg 4. oktober 1944. Han var garveriarbeidar på Kleivedals lærfabrikk som vart heilt øydelagd. Heggheim vart førd heim og gravlagd i Jølster.
Jølster kommune har to krigsgraver. Sverre N. Kvammen dreiv landhandel i Eikåsgrenda. Det tyske prispolitiet var etter han og han måtte fleire gonger røma til skogs. Han leid vondt og døydde av lungebetennelse. Ei stor folkemengd fylgde Sverre Kvammen til grava.
Den 32 år gamle Jon Lemvik, fødd i Årdal i Sogn, busett i Time på Jæren, vart såra under evakueringa av Dunkerque og døydde på sjukehus i Frankrike. Han vart gravlagd i Rouen i Frankrike. Det vart halde jordfesting med fleire offisielle personar til stades. Etter krigen har det vore uråd å påvisa grava hans.
På den eldste delen av kyrkjegarden ved Norum kyrkje står ein heller høg, obeliskforma minnestein. Innskrifta ber bod om at her vart ein skuleelev gravlagd og at lærarar og skulekameratar reiste minnesteinen på grava hans.
På oppsida av Norum kyrkje står ein vel to meter høg minnestein over lekpredikanten Anders O. Venes. Misjonsvener i Noradn og på Veitastrondi reiste steinen.
Torsdag 4. mai 1916 vart den 33 år gamle Peder Hafsaas frå Stårheim skoten og drepen i Knarrevik sør for Bergen. Hafsaas arbeidde som oppsynsmann på eit fabrikkanlegg der. Han vart gravlagd ved Stårheim kyrkje og arbeidsplassen hans reiste seinare ein minnestein på grava.
På kyrkjegarden i Flåm står ein minnestein på ei krigsgrav. Ein estisk sjøkaptein omkom under bombing 25. april 1940 og vart gravlagd dagen etter. Flåm Ungdomslag reiste minnesteinen og har i alle år seinare hatt tilsyn med grava.
Både under og etter krigen skjedde dødsulukker ved at folk uforvarande utløyste miner. I Osmundvåg omkom den 18 år gamle Ole Dagfinn Eide den 18. juli 1946. Han utløyste ei mine ein stad det var minerydda og området frigjeve.
På kyrkjegarden ved Flå kyrkje står ein minnestein på grava til to soldatar som fall i kamp med tyske styrkar i april 1940. Ein av dei var Ingvald Jakob Oppedal frå Viksdalen i Sunnfjord. I 1947 vart det reist ein minnestein på grava.
Dagfinn Frøyen rømde til England og gjekk inn i handelsmarinen. Som matros på d/s Balduin vart han sjuk og døydde våren 1944. Urna hans kom heim med krigsskipet "Arendal" i slutten av september 1945. Han vart gravlagd 1. oktober.
Våren 1942 gjekk 10 norske skip ut frå Gøteborg med kurs for England. Berre to greidde å bryta den tyske blokaden. Fleire skip vart søkkte av eigne mannskap for at dei ikkje skulle falla i hendene på tyskarane. Mannskapa vart tekne til fange og sette i fangenskap i Tyskland. Bernhard Reksten frå Flora omkom i fangeleir i Polen våren 1944. Etter krigen vart urna hans heimførd og han vart gravlagd på gravstaden på Reksta. Slekt og vener reiste seinare minnestein på grava.
Oskar Ingolf Dale fall under krigsteneste i Finnmark 31. januar 1945. Han vart førd heim til Arnafjord og gravlagd med stor deltaking 11. august same året. Våren 1946 vart han tildelt Krigsmedaljen post mortem og det vart reist minnestein på grava hans same sommaren.
Hans S. Thuland frå Guddal døydde under kampane i Valdres i april 1940. Han vart førd heim og gravlagd på kyrkjegarden i heimbygda. Ungdomslaget reiste minnestein på grava hans. Namnet hans står også på minnesmerket over falne på Bømoen på Voss.
I 1905 vart Norge eit heilt fritt og sjølvstendig land. Unionen med Sverige vart oppløyst ved Stortinget sitt vedtak 7. juni. Denne artikkelen handlar om 1905-stortingsmannen Anfinn Refsdal frå Vik.
I 1905 vart Norge eit heilt fritt og sjølvstendig land. Unionen med Sverige vart oppløyst ved Stortinget sitt vedtak 7. juni. Denne artikkelen handlar om 1905-stortingsmannen Gjert Holsen frå Førde.
I 1905 vart Norge eit heilt fritt og sjølvstendig land. Unionen med Sverige vart oppløyst ved Stortinget sitt vedtak 7. juni. Denne artikkelen handlar om 1905-stortingsmannen Ivar Lind frå Florø.
I 1905 vart Norge eit heilt fritt og sjølvstendig land. Unionen med Sverige vart oppløyst ved Stortinget sitt vedtak 7. juni. Denne artikkelen handlar om 1905-stortingsmannen Fredrik Fraas frå Hafslo.
I 1905 vart Norge eit heilt fritt og sjølvstendig land. Unionen med Sverige vart oppløyst ved Stortinget sitt vedtak 7. juni. Denne artikkelen handlar om 1905-stortingsmannen Otto Schreuder frå Gulen.
I 1905 vart Norge eit heilt fritt og sjølvstendig land. Unionen med Sverige vart oppløyst ved Stortinget sitt vedtak 7. juni. Denne artikkelen handlar om 1905-stortingsmannen Knut A. Taraldset frå Innvik.
I 1905 vart Norge eit heilt fritt og sjølvstendig land. Unionen med Sverige vart oppløyst ved Stortinget sitt vedtak 7. juni. Denne artikkelen handlar om amtmannen i Nordre Bergenhus Amt i 1905 - John Utheim.
Thor Nicolay Devig (1888-1942) voks opp på Skei i Førde, og reiste for godt ut i verda vel 20 år gammal. Frå 1909 vart han buande i Sandefjord. Under krigen kom han med i illegalt arbeid og vart arrestert våren 1941. Han døydde i fengsel i Hamburg 30. januar 1942.
I 1850-åra flytte ein landskapsmålar frå Bergen til Feios og kjøpte seg hus på garden Rinde. Målaren heitte Tycho Christoffer Jæger, mest kjent for sine Bergensprospekt. Jæger starta etter ei tid også med landhandel i Feios. I tillegg engasjerte han seg i viktige lokale saker i bygda.
Den 15. april 1946 tok det fyr i dekkslasta på ein motorbåt lasta med tysk ammunisjon på veg til ein dumpingsplass i Nordfjord. Folka hoppa i sjøen og alle med unntak av ein vart berga av båtar som kom til. Reidar Drage frå Stadlandet vart gravlagd ved Leikanger kyrkje 20. april 1946.
"Etter melding frå sjøforsvarets overkommando døydde han på sin post for fedrelandet." Det stod i dødsannonsa for Peder P. Sandvik 20. august 1945. Peder Sandvik omkom i flyangrep på London 7. mars 1945. Han vart førd heim og gravlagd på Leikanger kyrkjegard 20. november same året.
Tidlegare Bremanger kommune hadde 13 falne i andre verdskrigen. Dei fleste kom bort på havet. Berre tre fekk ei grav på heimstaden. Urna til Arthur Hauge kom heim frå England med krigsskipet "Arendal" hausten 1945 og det var gravferd frå Hauge kyrkje 11. oktober.
Nær 120 000 amerikanarar miste livet i fyrste verdskrigen, dei fleste på frontane i Frankrike. Ein var Lorents Bakke frå Bremanger. Han utvandra til Amerika i 1911. Lorents Bakke kom heim att som fallen amerikansk soldat i Frankrike, og vart gravlagd på kyrkjegarden på Novelandet.
Haakon Aasvejen, fødd 1862 i Hegra i Stjørdal, var styrar ved Fjordane amtsskule i åra 1898-1917. Han døydde i heimen sin på Nordfjordeid 6. oktober 1919. Kort tid etter reiste vener og elevar ein minnestein på grava hans.
Innetter Sognefjorden, på høgfjellet mellom Sogn og Austlandet og andre stader i fylket stod og står det mange staselege bygningar som byggmeister Anders O. Korsvold (1856-1912) reiste. Korsvold var ein mykje nytta byggmeister i Sogn. Det var fyrst og fremst hotell og kyrkjer han bygde, og i tillegg sette han opp og restaurerte fleire andre bygningar.
Fredag 19. oktober 1945 var Selje kyrkje fullsett av bygdefolk og tilreisande. Det var gravferd for Oluf Ingebrigtsen Aarsheim. Han omkom i ei krigshending i Atlanterhavet og no var urna hans komen heim. Etterpå sette syskena opp minnestein på grava hans.
Solund-kvinna Anna Sofie Herland vart legendarisk då ho heilt uventa vart vald til ordførar i 1955. På den tida var det sjeldan med kvinner i styre og stell. Ordførarvalet vekte difor eit oppstyr som landet ikkje hadde sett maken til. På kort tid vart Solund landskjend.
Bernhard Færøyvik frå Solund var ein av våre fremste båthistorikarar. Han var både føregangsmann og rettleiar når det gjaldt å teikne ned og synleggjere den eldste båtkulturen og sjøbruket i kystbygdene.
Det finst gode og dårlege prestar. Han som var sokneprest i Innvik i åra 1597-1617, Jon Mogensen Skanke, vert omtala som den verste presten her i landet etter reformasjonen. Han var truleg av adelsætt og kom opphavleg frå Jemtland. På folkemunne vart han kalla Meister-Jo, fordi han var ein uvanleg lærd mann med ein svært så variert "fagkrins".
Ingeniør og fenrik Torberg Haaland var den eine av to frå Førde kommune som fall for fedrelandet under andre verdskrigen. Han vart gravlagd på kyrkjegarden i Førde 11. august 1945. Ei tid etter vart det reist ein minnestein på grava hans.
Kjartan Slettemark er fødd i 1932 på garden Slettemark i Naustdal kommune. Han er son til Jakob Slettemark og Brita Eimhjellen. Slettemark er ein av dei mest originale nyskaparane innanfor moderne kunst i Norge og har difor vore kraftig omstridd. Motstanden vart så sterk i Norge at han flytta og gjekk i "eksil" i Sverige på 1960-talet. Kjartan Slettemark døydde i 2008.
Oddvar Torsheim er fødd i 1938. Han voks opp i Naustdal og busette seg i Førde. Han er kjend som ein populær grafikar, målar og i seinare år også som musikkartist av det sjeldnare slaget. Han har hatt mange separatutstillingar utanlands og innanlands og utført ei rekkje offentlege utsmykkingar. Kunsten hans er innkjøpt av dei viktigaste offentlege kunstinstitusjonane i Norge. I 1990 mottok han Førde kommune sin kulturpris.
Hjalmar Christensen var kulturkritikar og forfattar frå Førde. Han utfalda størst aktivitet i hovudstaden, men heldt ved like sine røter til heimbygda livet ut. Miljøet til embetsmannsfamiliane og bondekulturen i Sunnfjord går att i forfattarskapen hans.
Kristian Elster d.y. (1881-1947) hadde solide røter i embetsmannsmiljøet i Førde. Dette kjem fram i forfattarskapen hans. Elster var elles mest kjend i samtida si som litteraturskribent med hovudstaden som base.
Ole Wilhelm Fasting (1852-1915) var presteson frå Førde. Han var ingeniør, og arbeidde mange år ved Bergens Tekniske Skole, men er i ettertid mest kjend for sine frodige forteljingar frå Sunnfjord.
Kristian Mandrup Elster (1841-1881) var den første av fire forfattarar med bakgrunn i embetsmannsmiljøet i Førde, som gjorde seg sterkt gjeldande mellom norske forfattarar. Men han døydde berre 40 år gammal, midt i ein lovande forfattarskap.
Johannes Haarklou (1847 - 1925) vann seg ein framståande posisjon i norsk musikkliv i perioden 1880 - 1925. Han var komponist, musikkmeldar, organist og dirigent. Men han kom i skuggen av sine store samtidige, Grieg, Svendsen og Sinding. Mange av komposisjonane hans har vorte gløymde i arkiva.
Rolv Lorentz Muri (1921-1992) sin kunst er best kjend i traktene kring Olden og Stryn, men han er mellom dei beste kunstnarane innafor den moderne kunsten her i landet. Han høyrer til dei beste kunstnarane frå fylket i denne sjangeren saman med Gunnar S. Gundersen, Ludvig Eikaas, Oddvar Torsheim, Kjartan Slettemark og Knut Rumohr. Mykje av kunsten hans er i privat eige og han er representert i fleire sentrale kunstmuseum i Noreg.
«Othilie Tonning – den kjendte oberst i Frelsesarmeen er død, 65 aar gammel». Det var tittelen på ei kort notis i avisa Sogningen tysdag 10. februar 1931. Jamt over stod det svært lite i Sogn og Fjordane-avisene om at hovudpersonen i Frelsesarmeen sitt sosiale arbeid i landet var død, og ingen ting om at Othilie Tonning hadde røter i Sogn og Fjordane. Ho slekta frå garden Tonning i Stryn.
Anna Myklebust (1868-1942) frå Bryggja la ned eit uvanleg stort arbeid i fråhaldsrørsla. Ho skipa barnelosje på Bryggja og reiste mange år som talar i Nordfjord-distriktet. I 1947 reiste distriktslosjen ein minnestein på grava hennar ved Totland kyrkje.
Yrkestitlar på gravsteinar er ikkje uvanleg, helst då på eldre gravminne. Til dømes finn me på kyrkjegarden ved Leikanger kyrkje: bonde, sorenskriver, overrettssakfører, kirkesanger, lærar og toneskald, kaptein, fanejunker, og fleire. På kyrkjegarden på Bakka i Nærøyfjorden finst det ein gravstein med ein heller sjeldsynt yrkestittel: «saarlæge».
Claus Frimann (1746-1829) vart fødd i Selje. Her voks han opp som eldstemann av fire brør på prestegarden. Dikting og prestegjerning gjekk hand i hand og var viktige ingrediensar i livet hans. Han døydde i Davik etter meir enn 50 år som prest for folket sitt.
Johannes Sæten frå Loen var fyrbøtar på fleire skip under verdskrigen 1939-1945. Tre av skipa vart torpederte. Våren 1946 - året etter frigjeringa - vart båten hans minesprengt i Lofoten. Fjorten av mannskapet miste livet. Sæten vart gravlagd i Loen, og i 1947 reiste bygdefolket ein minnestein på grava hans.
I mellomalderen kom ei av dei mektigaste ættene i Noreg frå Naustdal. Rett nok har fagfolk drøfta om dei "Dei tre Eilivane" kom frå Naustdal i Sunnfjord eller Naustdal i Nordfjord, men lokalhistorikaren Albert Joleik har på ein overtydande måte argumentert for at dei hadde sete i Sunnfjord.
”Soleis bryt me leggsperror, gutar. Klem på, dette nauvar ikkje meg!” Det var orda til kong Magnus Berføtt då han fall i Irland, 23. august 1103. Han tok tak i eit spyd som hadde gått gjennom begge låra hans. Kven var Magnus Berrføtt? Kva står det om ”den siste vikingkongen” i eldre og nyare litteratur ? Andre spor? Noko i Irland? Har Magnus Berrføtt tilknytning til Sogn og Fjordane? Artikkelen presenterer nokre småplukk.
Nils A. Bruland (1922-2000) var i mange år lærar på Kunstfackskolan i Stockholm. Han flytte heimatt til Sogn og Fjordane i 1974. Sommaren 1996 var eleven og venen Olle Nessle på besøk. Nessle skreiv etterpå ein artikkel om gjensynet med læraren sin.
Mads Flokenes (1895-1983), lærar i Askvoll i 43 år, var interessert i lokalhistorie og ein god skribent. Han hadde mange artiklar i fleire lokalaviser. Ein artikkel handlar om Hans Nielsen Hauge i Sunnfjord. Vi får høyra om dei seks gongene Hauge var i Sunnfjord.
I Sandnessjøen har sørgåande hurtigrute anløp om ettermiddagen, og passasjerane har til vanleg 20 minutt til å sjå seg om i byen. Hovudgata heiter Torolv Kveldulvsonsgate, og det står ein skulptur, ein mannsfigur med umiskjennelege viking-attributtar – sverd og skjold. Gatenamnet og skulpturen heng i hop og Torolv har tilknytning til Sogn og Fjordane.
”Noreg takkar deg Fjokla Demjanova, ærer deg og minnest deg ved å gje deg ein fredfull kvileplass i Noregs jord.” Med desse orda slutta tidlegare ordførar i Eid, Olav Os, talen sin i gravferda til den russiske statsborgaren, Fjokla Demjanova. Det var i 1950. Kven var ho?
Audun Hugleikson var ein leiande stormann i riksstyringa i Norge på slutten av 1200-talet. Han hadde hovudsetet sitt på "Audunsborg" på Hegranes i Jølster. Han fall brått og uforklårleg i unåde, og vart avretta i 1302. Ettermælet hans er fylt av rikhaldige spekulasjonar og lite sikker kunnskap.
I 2002 tok administrasjonen i Gulen kommune ned biletet av første ordføraren sin, sokneprest Niels Griis Alstrup Dahl. Det var ikkje deira Dahl. Det synte ein annan Niels Dahl, ein som var sokneprest i Sør-Trøndelag og på Eid i Nordfjord.
Gustav Indrebø, filolog, stadnamnekspert, målgranskar og målreisingsmann, døydde i 1942, berre 53 år gamal. Han voks opp i Sunnfjord og hadde heile livet nær tilknytning til Jølster. I Florø er det ei "Professor Indrebøs gate". I Årdal i Jølster vart det i 1955 reist ein minnestein.
"Fjordenes Tidende" (Måløy) hadde i julenummeret 1984 ein artikkel med overskrifta "Fela og folkemusikken har gitt meg mykje". Stykket er skrive av Hans Kvernevik frå Flister i Selje. Kvernevik fortel litt om fjordarmen Flister, og om kva fela og folkemusikken har hatt å seia i livet hans. Undertittelen på stykket er: "Eit attersyn". I attgjevinga her er det sett inn mellomtitlar og lagt inn nokre merknader.
Generalmajor Ole Elias Holck, fødd i 1774 i Leirvik i Sogn, vart alt i 15 årsalderen militær. Under Napoleonskrigane tenestegjorde han i Danmark, og han vart seinare både Eidsvollsmann og utsending til Stortinget i fleire periodar.
Hans Egede - Grønlands apostel - reiste til Grønland i 1721 og var der til 1736. Gjennom heile perioden hadde han medarbeidarar i kortare eller lengre tid. Ein av dei var fødd i Leikanger; Albert Nilsson Top. Han var misjonsprest på Grønland i fire år.
Hans Egede - Grønlands apostel - reiste frå Bergen i 1721. Ekspedisjonen bestod av tre skip. Det eine hadde namnet "Haabet". Med i følgjet var to personar frå Sogn og Fjordane: Ekteparet Bendix Kolbeinsson frå Sunnfjord og Anna Steffensdotter frå garden Indre Hundeide i seinare Eid kommune.
I boka" Sogn og Fjordane fylkekommune gjennom 150 år" står presten Harald Ulrik Sverdrup (1813-1891) omtalt som "den fremste fylkespolitikaren i ei årrekkje." To minnesteinar ber vitnemål om eit menneske som sette varige spor etter seg på eit breitt felt; - minnesteinen på grava hans og Fylkesbaatane-minnesteinen ved Kviknes Hotel i Balestrand.
Tysdag 13. mars 1945 fall løytnant Atle Svardal i skotveksling med Gestapo-menn og tyske soldatar. Han var vaktmann på ein illegal radiosendar i fjellsida eit kort stykke opp frå garden Breivik nord i Flora kommune. Svardal vart gravlagd frå Florø kyrkje i august. Det stod æresvakt ved båra hans og fleire hundre menneske fylgde fridomskjemparen til siste kvilestaden. Namnet hans er med på fleire minnesmerke.
Alf Torp var vegsjef i Sogn og Fjordane i åra 1937-1956. Då han slutta, vart det laga til ei vakker takke-helsing: - ei mappe med helsingsord, underskrifter og vegbilete. Av ein eller annan grunn ser det ut til at Torp aldri fekk helsinga. I 2009 vart ho avlevert til oppbevaring i Fylkesarkivet.
Den 28. desember 1912 hadde Nordre Bergenhus Folkeblad ei lita notis der det stod: "Minnesmerke paa gravi til Lorentz Nybø. Voss maallag, Voss ungdomslag og losje "Framsteg" hev vorte samde om å setja seg i brodden for aa faa reist eit merke paa gravi til bladstyrar Lorentz Nybø." Fem år seinare vart minnesmerket avduka.
Olav Sande frå garden Sande i Høyanger, på sørsida av Sognefjorden, var ein allsidig mann. I tillegg til å vere ein vidgjeten toneskald, var han også diktar, segnesamlar og målmann.
Kyrkjegarden på Kinn har eit gravminne knytta til fyret på Ytterøyane. Det er ei liggjande smijernsplate attmed kyrkjegardsmuren i vest. Gravminnet blei i si tid sett på grava til ein mann som døydde "på Ytterøernes fyrstation."
I 1980 avduka kong Olav V krigsseglarmonumentet på Norsk Sjøfartsmuseum på Bygdøy. Det er eit nasjonalt monument til heider for norske krigsseglarar på skip i alliert fart i 2. verdskrigen. Det finst ikkje noko nasjonalt minnesmerke over norske sjøfolk i fart på skip i det okkuperte Noreg. Artikkelen handlar om ein krigsseglar i heimeflåten, kaptein Erling Borge i Fylkesbaatane.
I 2008 var Raudeberg bedehus 40 år. På jubileumsfesten i november gav lærar (ukjent) eit oversyn over historia til bedehuset, medan historikaren professor Karl Egil Johansen, som er fødd og oppvaksen i Vågsøy, kåserte om kristenlivet og bedehusa i den gamle kystkulturen. Johansen redigerte etterpå manuskriptet til kåseriet for artikkel i Kulturhistorisk leksikon.
Hausten 1988 var me på veg til Johan Lillestøl på ytre Furefjerding, ein høgdegard på nordsida av Hornindalsvatnet. Fylkesarkivet hadde kome over nokre eksamenstilar frå 1921 der oppgåva var: "Eit minne fraa skulen." Me hadde lagt særleg merke til Johan Lillestøl sin stil. Den var velskriven og handla om eit læremiddel.
På slutten av 1800-talet var irlendarar med namnet Potts i Bygstad og fiska laks. William Trumperant Potts var med då dei kring 1870 bygde laksetrappa i Osfossen; - den fyrste laksetrappa i landet. Og den dag i dag kan dei by på pottspoteter på Osen gard. (Artikkelen er skriven som "reisebrev").
25. juni 1932 hadde Fjordabladet på Nordfjordeid denne vesle notisen: "Dødsfall. Folkehøgskulestyrar Rasmus Stauri paa Hundorp i Gudbrandsdalen døydde onsdag 64 aar gamall. Med han er ein av vaare fremste folkehøgskulemenn gjengen burt. Han har ogso gjeve ut fleire bøker." Stauri var frå Stryn. To år etter vart det reist ein minnestein på grava hans. Mange år seinare vart minnesteinen gjort til minne om to personar, Rasmus og Lise Stauri.
Langs kyrkjegardsgjerdet ved Hegge kyrkje i Austre Slidre står eit ti-tals gamle gravminne. Dei er tekne bort frå gravene dei stod på og sette til sides. Eitt av dei skil seg ut frå dei andre på to måtar: a) etternamnet på den døde er eit namn frå Sogn og b) ei innskrift på fotstykket er ikkje råd å sjå. Ho er dekka av gras og torv.
Ragnar Vigdal er mest kjend som folkesongar og som berar av det gamle lekfolket sin songtradisjon. Han representerer tradisjonen etter Hans Nielsen Hauge og Haugerørsla, som tidleg voks seg sterk i indre Sogn.
Magnus Thingnæs vart fødd i 1912 i Florø. Foreldra var Gustav Andreas Thingnæs, fødd i 1878 på Tingnes i Vevring og Nele Larina Madsdtr. Skorpa frå Florø. Faren var handelsmann og dreiv handel først i Bergen, så i Florø og til sist i Ålesund.
På den gamle kyrkjegarden i Rutledal står det ein "stein" som skil seg ut frå dei andre. Det er eit originalt kunstverk. På metallplata på fotstykket står skrive: "Laga av Nils A. Bruland - Til minne om mora - Helga Bruland, fødd Brosvik - [teikn for fødd] 11-11-1895 [teikn for død] 24-4-1947 -- Gravlagd i Kopervik." Minneskulpturen i Rutledal er det eine private Nils Bruland-arbeidet denne artikkelen handlar om. Det andre er å finna i Utvik.
I mai 1940 flykta Alf Øverby (1921-2001) til Storbritannia om bord på skøyta "Havørn". Han vart seinare krigsseglar i fraktfarten mellom Storbritannia og Island. Det var ei svært risikabel strekning med konstant fare for torpedering frå tyske ubåtar. Øverby vart gift på Island og busette seg der.
Ikkje med sine "forfædres kraftige eder" - men med det engelske kraftordet "damn", sette han i, kjeksemannen (eller klepparen) som i 1901 mislukkast med å få ein 20 kg laks i land i Årøyelva. Fiskaren var engelskmannen Charles Thomas-Stanford og det er han som fortel om to slike episodar i boka si "A River in Norway", den eine i Årøyelva, den andre i Gaula.
På kyrkjegarden på Tunga i Høyanger står det eit gravminne som skil seg ut frå dei andre. Det er reist av ungdommar til minne om ein kamerat. Håkon S. Raunehaug omkom i ei ulukke i Årdal berre 19 år gammal.
Reformasjonen i Noreg - overgangen frå katolsk til evangelisk-luthersk kyrkje - skjedde ved kongevedtak på ein riksdag i København hausten 1536. Ved kongebrev vart Geble Pederssøn same året utnemnd til å styra Bergen stift (bispedømme). Året etter vart han ordinert til biskop. Biskopen i Bjørgvin år 2008, Ole Danbolt Hagesæther, er nummer 33 i bisperekkja. Oversynet nedanfor er laga med ein artikkel av Karl Martinussen (1948) som hovudkjelde.
Vik kommune har fire krigsgraver, - i Fresvik, Feios, Vik og Arnafjord. Christian Fredrik Fasting Aall vart dømd til døden av tyskarane og henretta på Trandum 14. oktober 1943. Etter krigen vart han førd heim til Vik og gravlagd på kyrkjegarden ved Hopperstad stavkyrkje.
Jostedalen i Luster er eit av dei områda i Sogn og Fjordane der tradisjonane framleis vert haldne levande. Folkemusikken i dalen står sterkt her, og ein av dei som dyrka og vidareførte tradisjonen var Olav Sperle (1900-1971).
På kyrkjegarden ved Vevring kyrkje står ein gravstein til minne om haugianaren og lekpredikanten Anders Redal. Steinen vart avduka hausten 1935. I talen gav kapellan Johan Julseth eit utsyn over misjonsarbeidet i Vevring på 1800-talet og fortalde om Anders Redal sin plass i dette misjonsmiljøet.
Nordlandspresten Petter Dass er den ruvande skikkelsen i norsk salmedikting på 1600-talet. To vestlands-kvinner er mellom dei andre som skreiv salmar på denne tida. Den eine er Dorothea Engelbretsdotter Hardenback i Bergen, den andre Ingeborg Andersdotter Grytten i Sunnfjord. Dei levde på same tida og dei må ha kjent til kvarandre.
Emilie Lexau (1865-1932) frå Bremanger etablerte seg i ung alder som den aller fyrste fotografen i Vik. Seinare flytte ho til Bergen og fotograferte der, både åleine og i kompaniskap med fotograf Marie Brynildsen.
Bokverket Våre falne har åtte menn knytte til Gloppen kommune. Fem har namna sine på minnesteinar i Gloppen. To av dei andre tre er oppgjevne gravlagde i utlandet. Den tredje, Kveldulf Henden, omkom i krigsforlis i Mexico-golfen og gjekk ned med skipet. Henden var frå Hennebygda som 1. januar 2002 vart overført til Eid kommune.
"Liti og kroki" minnest Tryggve Rishovd, fødd 1916, at Sophie Christensen i fylkesmannsgarden var. Ho budde hjå sonen, fylkesmann I.E. Christensen. "Intelligent og stillfarende" skreivFirdadå ho døydde hausten 1927. Fru Christensen var då enkje etter kaptein og amtsingeniør (vegsjef) M.T. Christensen. Ho vart gravlagd på familiegravstaden på kyrkjegarden ved Førde kyrkje.
Gjert Aarnæs frå Viksdalen var lærar i Viksdalen frå 1876 til han døydde i 1910. Han var folkeopplysar, politikar, fråhaldsmann, målreisar og misjonsven. I 1912 reiste skulekrinsen ein minnestein over Aarnæs.
"Fyremålet med den norsk målreisingi hev vore å få løyst målunionen med Danmark, og få reist eit sjølvstendigt norsk nasjonalskriftmål." (Gustav Indrebø (1937) i artikkelen God norsk).
Andreas Mathias Anderssen (1849-1943) jobba i løpet av karrieren som fotograf i både Hordaland, Sogn og Fjordane og Møre og Romsdal. I fotoregistrene er Anderssen registrert som å komme frå Bergen, men Andreas Mathias var gardbrukarson frå Salt i Selje.
Sogn og Fjordane har fostra ein av dei store innan stadnamn- og målarbeid: Gustav Indrebø. Han var ein intelligent og stillfarande mann som i periodar kom opp i meir strid enn han sette pris på. Likevel heldt han fast på det synet på mål og stadnamn som han var komen fram til, og han arbeidde heile livet for det han tykte var viktig, norsk mål og norske stadnamnformer.
"Soga um Mons Litleré, det er soga um den nynorske bokavlen i tiåret 1885-95", skreiv forfattaren Jens Tvedt ein gong om Mons Litleré, ungdommen frå Naustdal som sette seg som mål å fremja målsaka med å gje ut bøker på nynorsk. Han døydde i Hamburg i 1895, berre 28 år gamal, og vart gravlagd på Møllendal kirkegård i Bergen. I 1910 vart det reist ein minnestein på grava hans.
Det står tre namn og ein dødsdato på ein gravstein på kyrkjegarden på Kinn. Tre brør miste livet 13. januar 1941. Bak innskrifta på gravsteinen gøymer det seg ei tragisk krigshending.
På sørsida av Kinn kyrkje står ein minnestein over den fyrste ordføraren i Kinn, Elias N.H. Skorpeide. Steinen har ei lang historie. Ei tid låg han opp ned som dørhelle ved inngangsdøra i nordveggen.
Petrine Kinn, fødd 1872, døydde 18. august 1956 og vart gravlagd på kyrkjegarden på Kinn. Ho var best kjend som postførar i mange år, mellom Rognaldsvåg og Kinn, og ut til Ytterøyane. Minnesteinen på grava hennar vart oppsett i 1985.
Samson Brathole frå Dale i Luster fatta tidleg interesse for fotografering, og reiste som 25-åring til Bergen for å utdanne seg innanfor feltet. I løpet av karrieren dreiv Brathole firma i både Arendal og Bergen i tillegg til at han fotograferte mykje i heimkommunen Luster.
Forfattaren Sigurd Kvåle (1902-1962), fødd i Sogndal, var i mellomkrigstida ein av dei fremste novellistane på nynorsk i landet. Han skreiv òg romanar, barneforteljingar og lyrikk. Sogndal bibliotek har mange av bøkene hans og ei samling bokmeldingar m.m.
I 1909 fekk bergensmålaren Johannes M. Johannessen (1859 - 1926) kjøpa seg tomt i Balestrand. Han bygde seg ein vakker villa like ved fjorden. Johannessen var sjølvlærd kunstmålar, og ein god ven av kunstmålaren Hans Dahl.
30. april 1940 vart fire norske soldatar drepne av tyske styrkar ved Borlaug bru. Dei vart gravlagde på kyrkjegarden ved Borgund kyrkje. Etter krigen vart tre flytta til heimstadene sine. Ungdommen i Borgund reiste ein minnestein på grava til den fjerde.
"Ketil Flatnev var sogning." Det var overskrifta i eit stykke i Høyanger Folkeblad 8. desember 1956. Den historiekunnige balestrendingen Anders Skåsheim konkluderte på eit ordskifte som hadde vore - om kvar vikingkongen Kjetil Flatnev høyrde heime, i Sogn eller i Romsdal.
To år etter krigen 1940-1945 døydde den 13 år gamle guten Bjarne Peder Nesøy etter ei brannulukke. Han hadde leika med eldsfarlege "stavar" han og broren hadde funne på eit tysk festningsanlegg. Bjarne Peder Nesøy miste livet som fylgje av krigen, sjølv om det skjedde så seint som i 1947.